اگرچه در دوره های مختلف تاریخ بخش قابل توجهی از جمعیت جهان با گرسنگی روبرو بوده اند ولی در بسیاری از این موارد علت اصلی این گرسنگی، کمبود غذا در جهان نبود بلکه گرسنگان جهان که اکثرا از کشورهای فقیر بوده اند علیرغم وجود غذای کافی در سایر نقاط جهان توانایی خرید آن را نداشتند.
در گذشته اگر کشوری پول کافی داشت نگرانی چندانی از بابت خرید اقلام غذایی وجود نداشت. ولی اکنون جهان در حال وارد شدن به مرحله ای است که با کمبود مواد غذایی مواجه خواهد شد و حتی در صورت توانایی مالی برای خرید، نیاز به قدرت چانه زنی کافی نیز هست و صادرکنندگان محصولات عمده کشاورزی همراه با داشتن قدرت در تعیین قیمت، قدرت انتخاب خریدار را نیز دارند.
جنگ روسیه و اکراین تا حدودی نوک کوه یخ بحران غذا در آینده جهان را نمایان ساخته است ولی فاجعه ای که در انتطار جهان است بسیار فراتر از نتایج جنگ روسیه و اکراین خواهد بود.
به طور سنتی در بسیاری از نقاط جهان، کشاورزی یک شغل خانوادگی محسوب می‌شد و اگرچه شرکت‌های بزرگ نیز حضور داشتند ولی همواره کشاورزان خرده پا نیز حضوری معنی دار داشتند. روند ظهور غولهای تولید محصولات کشاورزی، برخی کشورها را بر آن داشت تا با تدوین قوانینی از تولیدکنندگان خرده پا حمایت کنند.
برای نمونه در کشور کانادا که کشوری با اقتصاد نسبتا آزاد است تولید محصولات استراتژیک نظیر شیر، تخم مرغ، گوشت مرغ و گندم تحت مقررات خاصی است که با کنترل واردات و وضع تعرفه های سنگین، از تولید کنندگان داخلی به شدت حمایت میکند و حتی در داخل کشور نیز افراد جدید نمی‌توانند به راحتی وارد عرصه تولید این محصولات شوند و دارندگان سنتی مجوز تولید این محصولات از حمایت‌های سفت و سختی برخوردارند. به عنوان نمونه ارزش مجوز پرورش یک راس گاو شیری چندین برابر ارزش خود آن گاو است.
در اروپا نیز بخش کشاورزی خرده پا از حمایت های ویژه دولتی برخوردار است.
در ایالات متحده ولی چنین نبوده و طی دهه های اخیر بسیاری از کشاورزان خرده پا به دلیل از دست دادن قدرت رقابت، از صحنه تولید خارج شدند و به جای آنها زنجیره های بزرگ تولیدی پدیدار شده و یا گسترش یافتند.
اهمیت این موضوع آنقدر هست که علامت سوالی را پدید آورد که چرا بنیانگذار غول صنعت نرم افزار جهان (بیل گیتس)در ۲۰ ایالت مبادرت به خرید حدود سیصدهزار جریب زمین کشاورزی نموده و نشانه هایی نیز وجود دارد که به دنبال گسترش سرمایه گذاری اش در این بخش است. اگرچه در مقیاس کشوری نظیر ایالات متحده این مقدار زمین رقم بزرگی نیست ولی به طور جدی نشان‌دهنده روند آینده این بخش است.
اخیرا در کشورهایی نظیر هند، مالزی و اندونزی به ترتیب محدودیت صادرات گندم، گوشت مرغ و روغن پالم وضع کرده اند تا طبقه کم درآمد جمعیت شان با گرانی این محصولات روبرو نشوند. این سیاست محدودیت صادرات قطعا بر بازار جهانی این محصولات تاثیر معنی داری خواهد گذاشت. هرچند این تصمیم در درازمدت اثرات منفی بر درآمد کشاورزان این کشورها خواهد داشت و اعتراض آنان را درپی خواهد داشت و احتمالا دولت‌ها در این کشورها مجبور خواهند شد تغییراتی در سیاست‌های حمایتی شان از کشاورزان بدهند ولی نمی‌توان از تاثیر هرچند کوتاه مدت این تصمیم بر بازار جهانی چشم پوشی کرد.
نکته مهمی که این روزها نظر مرا جلب کرده است رایزنی دولت‌های تایلند و ویتنام جهت تدوین قراردادی برای تشکیل یک ساختار متحد قیمت گذاری برنج صادراتی کشورهایشان است. این دو کشور رتبه دوم و سوم صادرات برنج جهان را دارند و قطعا این تصمیم‌شان پیامدهای سنگینی برای بازار برنج جهان خواهد داشت.
قطعا این روند محدود به برنج نخواهد ماند و سایر کشورهای عمده صادرکننده محصولات استراتژیک کشاورزی در جهان را نیز به این سو خواهد کشاند.
زمانی رویای کنترل بازار انرژی جهان منجر به تشکیل سازمانی نظیر اوپک شد. اکنون نطفه سازمان‌هایی بسیار مهمتر از اوپک در حال شکل گیری است و این سازمان‌ها کنترل بازار غذای جهان را نشانه گرفته اند.
صد حیف که مسئولین کشور ما در خوابی آرام به سر می‌برند و برخی از آنها در رویایی شیرین تصور می‌کنند با اجاره زمین در خارج از مرزها قادر به تولید فراسرزمینی محصولات استراتژیک مورد نیاز جمعیت رو به رشد کشور خواهند بود.
کشاورزی و کشاورزان این مرز و بوم در نهایت بی مهری دولتمردان، رو به انقراض نهاده اند و میانگین سن بالای کشاورزان و عدم اقبال جوانان به فعالیت های کشاورزی زنگ خطری بزرگ را به صدا درآورده است. حیف که طول موج این صدا خارج از محدوده ی شنوایی بسیاری از تصمیم گیران کلان کشور است.
کافی است سری به روستاها بزنید و ببینید چه بلایی بر سر کشاورزی و کشاورزان آمده است. روستاها که زمانی تامین کننده عمده ی غذای کشور بوده اند با روندی روزافزون سهمشان از تولید کاسته شده و برای تامین نیاز خود وابسته بهشهرها شده اند. اگرچه من مخالف ایجاد شرکت های بزرگ تولید محصولات کشاورزی نیستم ولی در کشوری با ساختار اجتماعی ایران نباید توسعه کشاورزی صنعتی به بهای از بین رفتن کشاورزی خرده پا تمام شود.کشاورزی صنعتی نیز از حمایت لازم برخوردار نیست و این روزها شاهد مشکلات عدیده تولید کنندگان بزرگ محصولات کشاورزی نیز هستیم.
از سوی دیگر در حالی که تنها چند روز تاخیر در ترخیص کالاهایی نظیر گندم و جو و ذرت و سویای وارداتی، کشور را با بحران جدی روبرو میکند، دم از استقلال هم میزنیم.
من آگاهی چندانی در مورد سامانه های دفاعی مدرن نظامی ندارم ولی خوب میدانم هیچ سامانه دفاعی در جهان وجود ندارد که کاراتر از انبارهای پر از محصولات استراتژیک کشاورزی باشد. البته انبارها هرچه هم بزرگ باشند تمام شدنی هستند و این تولیدکنندگان هستند که باید انبارها را پر نگه دارند.
به عنوان یک شهروند که اندک تجربه و اطلاعاتی در این زمینه دارم و خود نیز در زمینه تولید غذا فعالیت میکنم به مسئولین هشدار میدهم اگر امروز چاره ای برای پیشگیری از خروج کشاورزان از عرصه تولید نیاندیشند فردا با نفت و گاز نخواهند توانست شکم سربازان خط مقدم دفاع از کشور را سیر کنند. کم نبوده است در طول تاریخ که سربازان گرسنه سلاح خود را با قرص نانی عوض کردند.
نباید بر کسی پوشیده باشد که اهمیت تامین غذای مردم و تهدیدات مترتب بر آن در بالاترین سطح امنیت ملی است و تصمیم گیری برای روبرویی با چنین تهدید، و حفظ و توسعه کشاورزی در کشور نیازمند توجه جدی متناسب با این تهدیدات است.
اردشیر نجاتی جوارمی
استاد بازنشسته دانشگاه تهران
