خاورمیانه منطقه ای متنوع است اما بسیاری بر این باورند که برای رسیدن به امنیت غذایی بالا باید با یکدیگر همکاری داشت. این منطقه با چالش درگیری ها و تاثیرات آن، به ویژه مهاجرت بالای مردم و تغییرات آب و هوایی رو به رو است.
جاستا هوپما (Justa Hopma) از دانشگاه ابیریستوییس ولز در مورد امنیت غذایی خاورمیانه تحقیق کرده است. وی می گوید: «زمانی که در مورد خاورمیانه صحبت می کنیم باید حتما تفاوت وضعیت کشاورزی در کشورهای مختلف آن را در نظر بگیریم... مثلا کشور اردن کشاورزی محدودی دارد اما سوریه، نه در وضعیت کنونی اش، و عراق کشاورزی بسیار متفاوتی نسبت به اردن دارند».
خانم هوپما ادامه داد: «بحران غذایی سال 2007 زنگ خطری واقعی بود زیرا کشورها دریافتند که مکانیسم های متکی به بازار کارآمد نیست. مردم به دنبال تامین غذای امن هستند».
تدابیر بین المللی تلاش دارند تا بر روی مدیریت و اجرای طرح ها تمرکز کنند، برای مثال برداشتن تنگناها و دشواری ها از زنجیره تامین غذایی. اما خانم هوپنا نگران این است که مشکل حیاتی تر در این منطقه، تضمین تامین نهاده ها است.
وی می گوید: «اساساٌ بسیاری از سیاست ها متوجه مشکل کلیدی امنیت غذایی نیستند یعنی تضمین تامین مواد غذایی با قیمت مناسب.»
او بر نقش وسیع کشاورزی در کشورهایی تاکید کرد که صنعت آن ها شانس کمی برای رسیدن به خوداتکایی در زمینه غذایی دارد.
«بهترین نمونه برای این موضوع کشور اردن است که 2.5 درصد از زمین های آن زراعی است و اردنی ها فقط 4 درصد از نیاز به گندم خود را تامین می کنند اما همین کشاورزی موجود هم برای مردم وسیله معاش و زندگی فراهم کرده است.بعضی کشورها بر واردات تکیه کرده اند اما نیازمند حفظ سیستم های کشاورزی خود نیز می باشند زیرا این صنعت برای مردم ایجاد شغل می کند. هوپما اظهار داشت:«حتی اگر مکانیسم های بازار کارآمد باشد، بسیاری از مردم زیر خط فقر قرار می گیرند و توانایی خرید مواد غذایی را ندارند. حفظ کشاورزی داخلی مهم است حتی اگر نتواند حجم زیادی از نیاز به مواد غذایی کشور را تامین کند».
هوپنا این وضعیت را با وضعیت موجود در اتحادیه اروپا مقایسه کرده است. اتحادیه اروپا به دلایل اجتماعی و برای تضمین امنیت غذایی کشاورزان را حمایت می کند.
وی ادامه داد: «به ویژه به دلیل ناآرامی ها و درگیری های موجود در خاورمیانه، مجزا نمودن مسئله کشاورزی داخلی از چنین مسائل وسیعی امکان پذیر نیست. این موضوع بر نیاز دستیابی به امنیت غذایی به عنوان مسئله ای همه جانبه تاکید می کند. به عنوان مثال اگر بر مناطقی خاص از کشور اردن نگاه کنید که در آن ها فقر با میزان جذب مردم به ایدئولوژی های رادیکال مرتبط است، می توان گفت که حفظ بخش کشاورزی داخلی می تواند تا حدی به آن کمک کند».
«همچنین، کشاورزی داخلی با سیاست های داخلی کشور مرتبط است. در کشوری مثل اردن، دولت بر طبقات میانی و روستایی جامعه بستگی دارد. این بخشی از قرارداد نانوشته اجتماعی است. بنیاد حمایت از کشاورزی ریشه در ارتباط های فرهنگی و اجتماعی دارد و لزوما با تولید مرتبط نیست».
تاثیر منفی تغییرات آب و هوایی بر تولید
تاثیرات احتمالی تغییرات آب و هوایی در منطقه بسیار ناراحت کننده است. بسیاری از متخصصان آب و هوا معتقدند که بخش هایی از منطقه ممکن است با افرایش تعداد پناهجویانی که به دلیل آب و هوا مهاجرت می کنند غیر قابل زیستن شود.
به گفته پژوهشگران موسسه علوم شیمیMax Planckو موسسه Cyprus، دما در طول تابستان در خاورمیانه و آفریقای شمالی که همیشه گرم هستند داغ تر و گرم تر می شود و این افزایش دما دو برابر بیشتر از گرمای متوسط جهانی است. این بدان معنا است که در طول روزهای گرم دمای جنوب مدیترانه به حدود 46 درجه سانتی گراد می رسد. چنین روزهای داغی نسبت به ابتدای هزاره اخیر 5 برابر بیشتر شده است. این افزایش دما همراه با افزایش آلودگی های ناشی از وزش باد در صحراها موجب می شود تا شرایط آب و هوایی غیرقابل تحمل شود و مردم به اجبار مهاجرت را انتخاب کنند.
جز للیولد (Jos Lelieveld) مدیر موسسه Max Planckو استاد موسسه Cyprus می گوید:«در آینده، آب و هوا در بسیاری از مناطق خاورمیانه و آفریقای شمالی به گونه ای تغییر می کند که زندگی ساکنین را به خطر می اندازد.»
نقش جنگ در عراق و سوریه
درگیری ها نقش شگرفی بر محصولات کشاورزی منطقه داشته اند. سایت AL Monitor در سال 2015 گزارشی منتشر کرده است و به نقل از وزیر کشاورزی عراق، قاضی العبودی، گفته است که کشور عراق «بعد از آن که دولت اسلامی بیشتر مناطق حاصلخیز را تحت کنترل خود در آورده است،40 درصد از ظرفیت محصولات کشاورزی خود را از دست داده است».
وی رسما گفته است که وزارت کشاورزی امیدوار است تا پایان این سال به خوداتکایی برسد.
این گزارش تاکید کرده است که تقریبا یک سوم جمعیت عراق در بخش کشاورزی مشغول به کار می باشند که این امر برای 11 میلیون از جمعیت 35 میلیونی عراق زندگی فراهم نموده است.
العبودی در مصاحبه با روزنامه الحیات اظهار داشت: «برای رسیدن به خود اتکایی کامل و امنیت غذایی برنامه ریزی شده است و این برنامه در پایان سال به طور رسمی اعلام می شود. تاکنون توسعه امنیت و ورود تروریست های دولت اسلامی داعش به شهرهای حاصلخیز ما را از رسیدن به این هدف بازداشته است».
در مقاله ای جداگانه همین منبع گزارش کرده است که کشاورزی سوریه در حال فروریزی است. یکی از کشاورزان شهر حمص در تماس تلفنی با این منبع گفته است: «ما قبلا چشم امیدمان بارش باران بود تا دانه هایی را که در زمستان کاشته شده اند آبیاری کند. همچنین بر آبی متکی بودیم که وزارت کشاورزی در طول سه ماه تابستان برای ما فراهم می کرد و برای دانه های کاشته شده در تابستان کفایت می کرد و خاک را همراه با عناصر ارگانیک آبیاری می نمود. امروز که سوریه پنج سال است درگیر جنگ است ما فقط به امید باران هستیم و این موضوع، کشاورزی در تابستان را غیرممکن کرده است. به علت فرسودگی خاک و کمبود کودهای شیمیایی تولید محصول کاهش یافته است. در حال حاضر از کودهای طبیعی استفاده می کنیم.»
خانم هوپما می گوید مکان هایی که در کشورهایی مثل اردن به دلیل مهاجرت پناهجویان پر شده اند موجب شده است که تقاضای کمک مالی آن ها بیشتر شود. وی اظهار داشت: «اردن از سال 1948 که ایجاد شد، همیشه به کمک خارجی ها متکی بوده است».
وی می گوید که بسیاری از مردم در این منطقه معتقدند که اردن نمی تواند وضعیت امنیت غذایی خود را بدون رویکرد وسیع منطقه ای بهبود ببخشد.
او می گوید که «این منطقه اساسا یک بدنه ای است که تمام وزرای کشاورزی عرب در آن دور هم می آیند. آن ها هنوز هم برای رویکرد منطقه ای برای رسیدن به امنیت غذایی بحث می کنند. رویکردی که در آن ترجیح بر تجارت میان کشورهای منطقه است اما در سیستم تجارت آزاد جهانی مناطق تجاری محدود است...بسیاری از مردم استدلالشان این است که شیوه تجارت آزاد جهانی برای آن ها کارآمد نیست. این شیوه آن گونه که مردم انتظار دارند برای آن ها منفعت ندارد. در اردن، پادشاه عبدالله تصمیم داشت تا اردن را به یک سنگاپور عرب تغییر دهد.»
این تصمیم پادشاه اردن می تواند شرایط را برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی ها فراهم نماید. در عقبه، تنها بندر اردن، پایانه ای جدید برای نهاده ها ساخته است.
هوپما می گوید: «اردنی ها دوست دارند به عنوان تسهیل کننده در منطقه و وارد کننده مواد غذایی منطقه شناخته شوند. در نتیجه از یک سو شما با نخبگانی سر و کار دارید که به دیدگاه امنیت غذایی جهانی علاقه مند هستند و می گویند که می توانند بر خلاف دیگر کشورهای عربی واردات غذا را تسهیل کنند». از سوی دیگر، حرکت های اجتماعی و بخش های کشاورزی منطقه ای چنین دیدگاهی را نقد می کنند که برای امنیت غذایی منطقه متکی به واردات است...این مسئله بستگی به کشورها دارد. اتکا به واردات در برخی موارد افراطی است و من متعجبم که چرا نمی توان در بخش هایی که کشور در داخل تولیدات دارد به خود متکی بود و محصولات محلی را حفظ کرد و فقط برای محصولاتی که کشور امکان تولید آن را ندارد به واردات خارجی متکی بود. نمی دانم که چرا این راه اعتدال انتخاب نمی شود».
وی ادامه داد: «این روزها در اردن، انتظار می رود که تولید کنندگان میوه و سبزیجات با تولید کنندگان اروپایی رقابت کنند و انتظار دارند که بدون هیچ حمایت چشمگیری محصولات خود را به اروپا صادر کنند».
در خاورمیانه بین کشورهای تولید کننده نفت و کشورهای بدون نفت فاصله بسیار زیادی وجود دارد.
هوپما ادامه داد:«زمانی که کشورهای تولید کننده نفت رویکردی متفاوت دارند، در سیاست امنیت غذایی کشمکش به وجود می آید. بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس در بخش های آفریقای شرقی سرمایه گذاری می کنند تا در این منطقه مواد غذایی پرورش دهند. اما در کشورهایی مثل لبنان و اردن، چنین رویکردی پیچیدگی بیشتری دارد. مطمئنا سرمایه گذاری در کشورهای دیگر ممکن است تاثیرات منفی داشته باشد.
«در همین راستا، اگرچه برخی مردم در مورد توجه به سیاست امنیت غذایی در منطقه صحبت می کنند اما دیدگاه های مختلف کشورهای عربی مشکل ایجاد می کند. بسیاری از مردم در این باره مثبت فکر می کنند و داشتن یک سیاست منطقه ای را در این زمان مناسب می دانند. باید منتظر 15 یا 20 سال آینده ماند، یعنی زمانی که فشار بر روی منابع بسیار شدید است و مردم خواستار عمل می شوند».
هوپما اظهار داشت: « بازیگردانان موثری مثل عربستان در هیچ گونه فعالیت منطقه ای همکاری نمی کنند، در نتیجه برای رسیدن به اهداف کار سختی دارید. سازمان توسعه کشاورزی کشورهای عربی نیز از کمبود سرمایه گذاری رنج می برد به همین دلیل متکی به کشورهای حوزه خلیج فارس است اما لزوما به امنیت غذایی منطقه مطمئن نیستند. بهرحال، با وجود جنگ و اشغال در این منطقه هرگونه سیاست امنیت غذایی پیچیدگی خاص خود را دارد».
صنعت آرد سازی با ظرفیت بیش از تقاضا دست به گریبان است
در خاورمیانه کشورهای بسیاری دارای صنعت آرد سازی گسترده هستند، با این حال بسیاری از آن ها با ظرفیت بیش از تقاضا دست به گریبانند. سطح دارندگی هر کشور متفاوت است.
به گفته وابسته وزارت کشاورزی آمریکا، مصر بیش از 410 کارخانه آرد سازی دارد که دولتی، دولتی-خصوصی و یا خصوصی هستند و سرمایه کلی آن ها بیش از 1 بیلیون دلار است. ظرفیت کارخانه های آرد سازی دولتی و دلتی-خصوصی از 50 هزار تا 55 هزار تن در روز است، در حالی که ظرفیت بخش خصوصی 20 هزار تن در روز تخمین زده شده است. وابسته وزارت کشاورزی آمریکا در مصر استفاده از ظرفیت را در سال 2016-2015 کمتر از 50 درصد ارزیابی کرده است و دلیل آن را تا حدودی مربوط به کمبود گندم وارداتی می داند.
به گفته وزارت کشاورزی آمریکا، ترکیه 725 کارخانه آرد گندم دارد که ظرفیتی معادل 37 میلیون تن دارد. استفاده از ظرفیت 45 درصد است.
ترکیه یکی از بزرگترین صادرکنندگان آرد است و حدود 3.26 میلیون تن صادرات آرد گندم داشته است. به گفته وزارت کشاورزی آمریکا، این کشور در سال 2016-2015، 700 هزار تن صادرات پاستا داشته است.
بزرگترین مشتریان ترکیه، عراق با 1.3 میلیون تن خرید، سودان با 550 هزار تن خرید و سوریه با 280 هزار تن خرید می باشند.
ایران 300 کارخانه آرد سازی دارای مجوز دارد و این تعداد ثابت است. صادرات آرد به عراق در حال افزایش است زیرا وزارت صنعت و اتحادیه اصناف آرد سازی ایران تصمیم دارد تا سال آینده 1 میلیون تن آرد، به ویژه به عراق و افغانستان صادر نماید.
