بهره وری پایین و ظرفیت‌های خالی صنعت گاوداری

تأسیس گاوداری های شیری مدرن در ایران سابقه ای کمتر از ۵۰ سال دارد و اوج تأسیس این واحدها در ایران مربوط به سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و دهه ۶۰ و ۷۰ بوده است.
بیشترین حجم تولید شیر در ایران نیز در دهه ۷۰ رخ داد و در این سال ها بود که ایران در تولید فرآورده های لبنی به خودکفایی رسید و به یک باره واردات پنیر از دانمارک و کره از هلند و... متوقف شد همچنین در این دهه بود که واردات دام شیری از کانادا و هلند و کوبا نیز متوقف و صنعت تولید شیر و فرآورده های آن به صنعت خودکفا تبدیل شد و ایران اولین گام های صادرات را نیز در بازارهای منطقه پیمود و بازارهای مصرف کشورهای افغانستان، عراق، ترکیه و پاکستان پذیرای محصولات لبنی و شیر خشک تولیدی ایران شد.
تأسیس واحدهای پروار بندی (تولید گوشت قرمز) در ایران سابقه ای طولانی داشته و مدت ۳۰ سال واحدهای پروار بندی در ایران فعال بوده است. بیشترین حجم تولید گوشت در جامعه عشایری (با ۲۱درصد کل تولید) و پس از آن در واحدهای سنتی و پرورش در مراتع انجام می شد و از این رو تولید گوشت قرمز ظرفیت های خالی ثبت شده ای در کشور نداشته است در عین حال واردات گوشت حاکی از خلاء تولید در کشور بوده و نشان می دهد در ایران ظرفیت های تولید گوشت هرگز تکمیل نشده است.
ظرفیت های ناتمام صنعت شیر و گوشت
با نگاهی به توان صنایع لبنی و فرآوری شیر به خوبی درمی یابیم که ظرفیت تولید در کشور بیش از میزان تولید بوده و از این رو می توان با تکمیل ظرفیت های موجود بار دیگر وارد مرحله صادرات و خوداتکایی در حوزه تولید و مصرف شیر شد.
بر اساس آمارگیری مرکز آمار ایران از گاوداری های کشور، در پایان اسفندماه سال ۸۹ تعداد ۸۵۶۶ واحد گاوداری شیری با ظرفیت اسمی 10.5 میلیون تن شیر در سال (سال تولید شیر بر اساس استانداردهای بین المللی ۳۰۵ روز محاسبه می شود) فعال بوده است که از این تعداد، تعداد ۱۷۵۹ واحد معادل 20.5 درصد غیرفعال بوده و تعداد ۵۶۳ واحد نیز با ۵۰ درصد یا کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت به کار ادامه می دهند.
تعداد کارخانه های لبنی و فرآوری شیر در کشور ۱۱۳ واحد بوده که ظرفیت اسمی (ظرفیت تأسیساتی) این واحدها معادل 16.5 میلیون تن برآورد شده و این در حالی است که میزان تولید شیر در کشور حدود ۱۰ میلیون تن برآورد شده و این موضوع نشان می دهد که کارخانه های شیر تقریباً با ۵۰ درصد ظرفیت مشغول به کارند.
واحدهای پرورش دام گوشتی (بره پروار و گوساله گوشتی) نیز سرنوشتی مشابه واحدهای تولید شیر دارد.
بر اساس آمار مرکز آمار ایران تعداد واحدهای پروار بندی بره و گوساله در سال زراعی ۸۸-۸۹ معادل ۱۸۱۴۱ واحد بوده که ظرفیت پرواربندی در این واحدها نیز ۸۹۱۷۸۱ رأس بره و گوساله عنوان شده است. این واحدها به دلیل این که عمدتاً سنتی بوده و در مجاور روستا و در حاشیه نقاط مسکونی روستایی است ظرفیت نیمه تمام معنایی ندارد اما با نگاهی به میزان تولید گوشت در سال های دهه ۷۰ به خوبی درمی یابیم که حجم تولید گوشت با افت ۱۸ درصدی مواجه بوده و واردات گوشت از برخی کشورهای آمریکای جنوبی و اروپای شرقی نیز موید نیاز کشور به تکمیل ظرفیت های ناتمام تولید گوشت در کشور است.
دلایل تکمیل نشدن ظرفیت
اکنون این سوال مطرح می شود که چرا با وجود ایجاد تأسیسات دامداری بخشی از ظرفیت فیزیکی تأسیسات خالی مانده است؟
سعید سلطانی مدیرعامل اتحادیه مرکزی دامداران کشور در پاسخ می گوید: در حالی که یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن ظرفیت تولید گوشت قرمز و 12.5 میلیون تن ظرفیت شیر خام در کشور وجود دارد، سال گذشته (سال زراعی (۹۰-۹۱) معادل ۹۸۰ هزار تن گوشت قرمز و حدود 9.5 میلیون تن شیر خام در کشور تولید شد که اجرا نشدن قانون و نبود حمایت از تولید داخل باعث خالی ماندن دامداری های کشور شده است.
وی به ایرنا افزود: ظرفیت تولید شیرخام و گوشت قرمز در کشور بیش از نیاز و مصرف جامعه است اما به دلیل حمایت نکردن از تولید، این ظرفیت ها فعال نشده و مقداری از آن خالی مانده است در صورتی که با فعال شدن ظرفیت های خالی تولید، محصولات دامی افزایش می یابد و نیازی به واردات نخواهیم داشت.
مدیرعامل اتحادیه مرکزی دامداران از اجرایی نشدن قانون افزایش بهره وری کشاورزی نیز گلایه مند بوده و می افزاید: با وجود این که طبق قانون مصوب افزایش بهره وری دولت مکلف شده است شیر و گوشت به صورت تضمینی و بر اساس قیمت کارشناسی شده بخرد و اعتبار لازم را در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دهد، سال گذشته هیچ گونه خرید تضمینی برای این دو محصول صورت نگرفت و اعتباری نیز به وزارت جهاد کشاورزی برای این امر اختصاص نیافت.
گاودار شیری بیدخت گناباد در گفت و گو با خراسان دلایل تعطیلی برخی واحدهای گاوداری را نبود توجیه اقتصادی تولید می داند و می گوید: از سال های طلایی تولید فاصله زیادی گرفته ایم و از زمانی که تولید شیر توجیه اقتصادی داشت نیز زمان زیادی گذشته است.
وی ادامه می دهد: بر اساس محاسبات توجیه اقتصادی، درآمد شیر در گاوداری شیری باید پاسخ گوی هزینه ها باشد و این درآمد تنها زمانی قابل استحصال است که هر کیلو شیر معادل ۳ کیلو جو (از نظر قیمت) باشد اما هم اکنون این گونه نیست ضمن این که پول شیر تحویلی به کارخانه ها حداقل ۴۵ روز پس از تحویل به دامدار داده می شود.
سود دامدار شیری نیز در تولید گوساله خلاصه می شود که این وضعیت هم اکنون وجود ندارد زیرا نگهداری گاو شیری هیچ توجیهی ندارد و اخبار کشتار گاوهای شیری موید این وضعیت است.
نجفی مدیر فنی یک واحد پرواربندی بره نیز از نبود توجیه اقتصادی پرورش بره و گوساله گلایه می کند و می گوید: همان گونه که قیمت گوشت تعزیراتی است باید قیمت علوفه هم تعزیراتی باشد و دولت بر توزیع علوفه نظارت کند تا قیمت تمام شده محصول (گوشت) توجیه اقتصادی داشته باشد.
وی ادامه می دهد: در پرواربندی هایی که تغذیه دستی می شود هزینه علوفه بیش از ۷۰ درصد هزینه ها را تشکیل می دهد و در پروار بندی سنتی که در مراتع و مناطق عشایری انجام می شود هزینه های مرتع و خرید علوفه بسیار سنگین است لذا در شرایط فعلی که قیمت علوفه مثل طلا افزایش لحظه ای دارد پرواربندی توجیه اقتصادی ندارد.
یک ناهماهنگی
متولی گری چندگانه در عرصه تولید شیر موجب شده که صنایع لبنی و تولید دچار مشکل مدیریت های دوگانه شود. مشکلی که مدیرکل امور دام وزارت جهاد کشاورزی آن را در ناهماهنگی وزارت صنعت و معدن می داند.
امیر مفتخری کاشانی به خراسان می گوید: بر اساس اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، هم اکنون صنایع تبدیلی و فرآوری لبنی کشور 16.5 میلیون تن ظرفیت اسمی تولید دارند، که حدود 6.5 میلیون تن ظرفیت کارخانه های ایجاد شده بیش از ظرفیت تولید شیر خام کشور است.
وی اظهار داشت: هم اکنون برای احداث کارخانه های صنایع تبدیلی و فرآوری، مجوزها از طریق وزارت صنعت، معدن و تجارت صادر می شود و وزارت جهاد کشاورزی هیچ گونه اعمال نظری در این زمینه ندارد.
وی تأکید کرد: ناهمخوانی تعداد و ظرفیت بالای کارخانه های صنایع لبنی با میزان تولید شیرخام به ناهماهنگی وزارتخانه های صنعت، معدن و تجارت با وزارت جهاد کشاورزی مربوط می شود. این مقام مسئول گفت: معتقدیم اشکالاتی به ناهماهنگی وزارت صنعت، معدن و تجارت با وزارت جهاد کشاورزی وارد است که بدون اخذ استعلام از دستگاه متولی تولید شیرخام (معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی) برای احداث کارخانه های صنایع لبنی مجوز صادر می کند.
وی اضافه کرد: با دریافت استعلام میزان تولید شیر خام در هر استان مشخص می شود که چه تعداد کارخانه صنایع تبدیلی در کشور نیاز است.
مدیرکل امور دام وزارت جهاد کشاورزی تصریح کرد: هم اکنون ظرفیت تولید شیر خام کشور پاسخ گوی نیاز کارخانه های صنایع تبدیلی و تکمیلی نیست و در نهایت این کارخانه ها با کمبود شیر مواجه اند که به منظور بهره مندی از تمام ظرفیت کارخانه های صنایع لبنی به واردات شیرخشک مبادرت می کنند.
وی اظهار داشت: بنابراین ناهماهنگی دستگاه های متولی در طولانی مدت مشکلاتی را برای صنایع ایجاد می کند و با واردات بی رویه شیر خشک ضربه هولناکی به بدنه تولید داخل وارد خواهد شد.
این در حالی است که معاون برنامه ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت هم از برنامه ریزی برای ارائه تسهیلات به طرح های نیمه تمام خبر داد و به ایرنا گفت: با توجه به شرایط ویژه فعلی، اولویت با سرمایه گذارانی است که با هدف تکمیل ظرفیت ها یا اتمام پروژه های نیمه تمام اقدام می کنند.
سیدعلیرضا شجاعی ابراز امیدواری کرد که تکمیل طرح های صنعتی و کشاورزی در اولویت تمامی استانداران و نمایندگان مجلس نیز قرار گیرد و همه امکانات و توان استان ها برای اتمام این پروژه ها به کار گرفته شود.
فقدان صنایع تبدیلی
دلیل اصلی بی میلی دامداران به تکمیل ظرفیت خود، پذیرش نشدن محصول تولیدی(شیر) توسط کارخانه های شیر است و نیز تحویل نگرفتن شیر ناشی از نبود صنایع تکمیلی و تبدیلی متناسب با ورود شیرخام به کارخانه است.
هم اکنون در جهان از شیرخام حدود ۳۰۰ محصول اصلی و فرعی فرآوری شده تولید می شود که در این سبد انواع شیر با طعم های مختلف، انواع ماست با افزودنی های مجاز گیاهی، انواع کره با درصد چربی مختلف متناسب با ذائقه مصرف کنندگان، انواع خامه برای مصارف صنعتی، انواع بستنی با طعم ها و افزودنی‌های مجاز، انواع شیرخشک برای مصارف صنعتی و انسانی و ده ها محصول دیگر که علاوه بر تامین بازارهای داخلی جنبه صادراتی و نیز ارزآوری به دنبال دارد اما در ایران حداکثر ۲۰ محصول از شیر خام تولید می شود که در واقع نشان می دهد صنایع شیر ایران دچار نوعی غفلت تاریخی از فرآوری شیر شده اند و برای برون رفت از این وضعیت باید به صنایع پایین دستی شیر توجه ویژه ای شود. عباسی معاون وزیر جهاد کشاورزی با تاکید بر این که صنعت شیر از این خلاء رنج می برد به خراسان می گوید: البته پرداختن به صنایع شیر در حوزه ماموریت وزارت جهاد کشاورزی نیست اما با مصوبه اخیر مجلس درباره الحاق فعالیت های حوزه کشاورزی(ودامی) به جهاد( کشاورزی) مصمم هستیم که فناوری صنایع شیر را وارد این بخش کنیم و اولین قدم برای این منظور تکمیل ظرفیت های واحدهای تولیدی(گاوداری های شیری) و به سازی کارخانه های شیر برای تولید محصولات جانبی است.
وی بار دیگر تاکید می کند: اکنون بهترین زمان برای تکمیل ظرفیت ها فراهم شده است و درصدد هستیم حلقه های مفقوده «تولید تا تبدیل» را تکمیل کنیم و بار دیگر در تامین فرآورده های شیر خودکفا شویم و زمینه صادرات را بار دیگر احیا کنیم.
در عرصه تولید گوشت نیز چیزی به نام صنایع تکمیلی و تبدیلی وجود ندارد و درحد تولید برخی کنسروها محدود مانده است.
تکمیل ظرفیت ها راهبرد اصلی کشاورزی مقاومتی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی می گوید: با تکمیل ظرفیت واحدهای تولید می توان راهکارعملی ورود به کشاورزی مقاومتی را پیدا کرد.
وی افزود: در حوزه تولید هیچ کمبودی نداریم و در سال های نه چندان دور هم ثابت شده که کشور توان تولید تا حد خودکفایی و بالاتر از آن یعنی توان صادراتی محصولات کشاورزی به ویژه پروتئین خام دامی را دارد بنابراین می توانیم بار دیگر به سال های پرتولید برگردیم و تحریم ها را به فرصت تبدیل کنیم.
وی ادامه داد: زیرساخت های فنی در کشور و استان برای تولید حداکثری وجود دارد و برای ورود به مرحله تولید حداکثری تنها یک راهکار وجود دارد و آن تکمیل ظرفیت های ایجاد شده در سال های قبل و ورود ظرفیت های خالی به حوزه تولید است.
رئیس جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی تاکید کرد: در شرایطی که وضعیت اعتبارات عمرانی حوزه کشاورزی به گونه ای است که تحت تاثیر تحریم ها قرار گرفته، باید کشاورزی مقاومتی را تقویت کنیم و از سرمایه هایی که از حوزه تولید دورمانده و تمایلی به استفاده از آن ها در تولید است، بهترین بهره را ببریم و این هنر مدیران است که سرمایه های سرگردان را جذب و ظرفیت های ناتمام را پر کنند.
شرایط روبه بهبود است
عباسی معاون وزیر جهاد کشاورزی به ما می گوید: شرایط تولید به سرعت در حال بهبود است چرا که تقریباً همه فعالیت های کشاورزی در جهاد کشاورزی متمرکز شده است.
وی درباره دورنمای روشن صنعت شیر می گوید: بازگشت شرکت پشتیبانی امور دام به جهاد کشاورزی نوید آینده خوب و نشان دهنده تمرکز مدیریت تولید در جهاد کشاورزی است و از این پس دامداران نسبت به تامین علوفه  و یارانه های کشاورزی کمتر نگرانی خواهند داشت علاوه بر آن مصوبه اخیر مجلس نیز شرایط تولید در کشور را بهبود بخشید و نمایندگان با انتزاع فعالیت های کشاورزی و دام پروری از وزارت صنعت و معدن و الحاق آن به جهاد کشاورزی رای مثبت دادند و در مجموع می توان گفت شرایط تولید در کشور تسهیل شده و تولیدکنندگان در فضای آرام تولید قرار گرفته اند.
عباسی درباره ظرفیت های نیمه تمام و راکد حوزه تولید شیر می افزاید: شرایطی را به وجود آورده ایم که در این شرایط توان مهندسی تولید را از افزایش واحدها به تکمیل و راه اندازی واحدهای راکد و نیمه تمام متمرکز کرده ایم. به طوری که تسهیلات بانکی و اعتبارات صندوق توسعه کشاورزی کشور را برای هدایت واحدها به تکمیل ظرفیت سوق داده ایم و نتایج آن نیز به زودی مشخص خواهد شد.
این مقام مسئول خواهان تسهیلات قانونی برای باز شدن فضای صادراتی فرآورده های لبنی شد و افزود: برای شکوفایی صنعت باید در تعیین تعرفه های صادراتی و وارداتی تجدیدنظر شود و حتی می توان تعرفه های تشویقی در برنامه های صادرات کالاهای غیرنفتی را وضع و اجرا کرد تا صنعت شیر کشور بار دیگر بازارهای صادراتی خود در کشورهای منطقه را بازیابد.
عباسی در پایان از تکمیل و تجهیز هزارو ۲۰۰ واحد گاوداری از محل اعتبارات هدفمندی یارانه ها خبر داد و افزود: اصلاح ساختاری گاوداری ها اهمیت فراوانی دارد و تحقق این اصلاح موجب ارتقای عملکرد آن ها نیز می شود.
به هر حال به نظر می رسد بازگشت به دوران خوداتکایی داخلی و صادرات محصولات جانبی صنایع شیر در گرو تکمیل ظرفیت های ناتمام و راکد واحدهای تولیدی(گاوداری های شیری) بوده و زیرساخت های این مهم نیز در کشور فراهم است.
شرایط حاکم بر اقتصاد ملی و لزوم درآمدزایی از حوزه کشاورزی نیز ایجاب می کند که سمت و سوی فعالیت های کشاورزی و دام پروری به سوی تکمیل ظرفیت ها پیش برود و متولیان تولید نیز با درک شرایط ویژه حاکم برحوزه های تولید، اعتبارات را به این سو سوق دهند و صنایع شیر را که ارتباط مستقیمی با سلامت و بهداشت جامعه دارد، بار دیگر رونق بخشند و گردنه شرایط سخت تحریم را پشت سر بگذارند.